Turistički početci
Planinska lepotica u jugozapadnom delu Srbije bila je odredište dokonih
i bogatih još od sredine sedamnaestog veka, mesto privremenog boravka
onih koji su, pre svega, tragali za zdravljem, ali i za blagodetnim
mirom zlatiborskih padina na kojima se oči odmaraju, a telo puni
energijom.
Ipak, pravi turizam se razvio tek kada je na Zlatibor došla jedna krunisana glava, kralj Srbije Aleksandar Obrenović.
U početku je najinteresantnija bila Kraljeva Voda, mjesto na kom je
Njegovo Kraljevsko Veličanstvo ručalo, ali su se ubrzo pročuli i drugi
zlatiborski visovi: Palisad, Ribnica, Oko.
A onda je, 1905-te godine, na Zlatibor, po zdravlje, došao još jedan
kralj Srbije, Petar Prvi Karađorđević. Nakon njegovog boravka sagrađeni
su i prvi veliki objekti: hotel "Kraljeva voda" - današnji kongresni
centar "Srbija" - vila "Čigota" i pekara.
Zlatibor se nalazi u samom "središtu" Srbije. Rastojanje od ove planine
do Beograda je 230 km, do Novog Sada 300 km - baš koliko i do
Jadranskog mora. Preko Zlatibora vodi magistrala od Beograda ka
primorju, direktne autobuske linije su uspostavljene sa Novim Sadom,
Beogradom, Nišom, Jagodinom i drugim gradovima. Preko Zlatibora, a
dijelom i kroz njegov masiv, prolazi željeznička pruga Beograd-Bar.
Zlatibor je, prije svega, planina izuzetne ljepote, prijatne klime,
prostranih proplanaka, bujnih pašnjaka, vodom bogatih planinskih potoka.
"Ruža vjetrova" se rascvetava upravo nad Zlatiborom. Leta su topla, a
zime blage. Kiše padaju relativno često, a snijega ima od oktobra do
maja.
Kulturno-istorijski spomenici
Danas na Zlatiboru postoje tri crkve brvnare. To su crkvice malih
dimenzija kojih je nekada bilo više, a danas postoje još samo u selima
Dobroselici, Jablanici i Kućanima.
Crkva brvnara u Dobroselici
Crkva brvnara u Dobroselici iz 1821-ve godine čuva ikone Janka
Mihailovića Molera i Aleksija Lazovića. Osim Mitra Udovičića iz sela
Stubla, imena ostalih graditelja nisu zabilježena. Sva njena arhiva i
biblioteka je uništena za vrijeme Prvog svjetskog rata, samo je sačuvan
mali broj knjiga koje se i danas koriste. Prema legendi, tu crkvu je
podigao sebi za zadužbinu jedan hajduk. Turci su je iz osvete prema
njemu zapalili 1809-te godine, ali ju je iznenadna kiša spasila.
1821-ve godine je obnovljena, zajedno sa grobljem koje je takođe
osnovao onaj hajduk. Dužina crkve iznosi 7,60, širina 5, a visina zida
2,40 metara. Crkvica je u početku bila pokrivena šindrom, ali je 1938.
godine, zalaganjem sveštenika Blagoja Šišakovića, pokrivena crijepom,
čime nije izgubila svoj prvobitni izgled. Oltar brvnare je zaokrugljen,
a ikonostas je drven i obojen plavom bojom koja podražava mermer. Na
sjevernoj spoljnjoj strani u brvnu je urezan natpis zidati se 1821, što
znači da je tad crkva podignuta ili obnovljena.
Crkva brvnara u Jablanici
Crkva brvnara u Donjoj Jablanici podignuta je 1838-me godine, a
okružena je manjim drvenim građevinama istaknutih porodica iz sela,
tzv. sobrašicama. Imena graditelja su ostala nepoznata, ali izgleda da
su to bili mještani, osim jednog, koji je bio sa Tare. Dužina crkvice
je 11, a širina 5 metara. Oltar je zaokrugljen, dok je ikonostas sasvim
lijepo oblikovan.
Crkva brvnara u Kućanima
Crkva brvnara u Peti, zaseoku Kućana, najmanja je crkva brvnara na
Zlatiboru. U njoj se nalaze carske dveri Simeona Lazovića iz 1780-te
godine. Turci su je zapalili tokom Prvog srpskog ustanka, a obnovljena
je 1832-ge godine. Prestala je da opslužuje i njen inventar je prenijet
u crkvu u Negbini, a u njoj su ostala samo vrata od velike istorijske i
umjetničke vrijednosti, koja su nestala.
I u drugim selima su postojale crkve brvnare, ali su ih Turci popalili
ili su propale. Postojala je jedna na krivorječkom groblju u Cerovu,
čiji temelji su se do skoro poznavali, a vjeruje se da su se ovakve
crkve nalazile i na mjestima zvanim crkvine, kojih ima u skoro svim
zlatiborskim selima.
Putujući preko Zlatibora 1826-te godine, Joakim Vujić je posjetio crkvu
u Cerovu i o tome pisao u svojoj knjizi "Putešestvije po Serbiji":
Posle ručka sa popom Tucovićem i mojim momkom krenem se odavde, pređem
potom Grabovicu, prispem jednoj maloj, od drveta načinjenoj crkvi, koja
hram jest svjati prorok Ilija. Pri ovoj crkvi su od 1837-me do 1860-te
godine vođeni matični protokoli. Kad je 1859-te godine podignuta crkva
u Mačkatu, u nju je prenijet inventar iz ove crkvice.
Crkva Svetih Petra i Pavla u Sirogojnu
Crkva u Sirogojnu je zidana 1821-ve, trudom rujanskog serdara Jovana
Mićića i mještana iz okoline. Čuva više vrijednih ikona, među kojima su
i one koje je naslikao Simeon Lazović.
Crkva u Mačkatu
Crkva u Mačkatu iz 1859-te čuva ikone Aleksija Lazovića.
Crkva u Bijeloj Rijeci
Crkva u Bijeloj Rijeci potiče iz doba Nemanjića. U njoj se nalaze carske dveri koje je slikao Aleksije Lazović 1817-te godine.
Etno selo, Sirogojno
Muzej "Staro selo" u Sirogojnu čuva najljepše primjerke zlatiborskih kuća i drugih građevina nekada potrebnih za život.
Spomen-česme
Česma u Čajetini
Spomen-česme se nalaze u Čajetini ("...u spomen na srećno spasenje
Nj.v. kralja Milana u Ivanjdanskom atentatu..." i "...u slavu besmrtnih
ratnika sreza zlatiborskog palih u ratovima za oslobođenje i
ujedinjenje 1912-1918..."), na Oku (podignuta ratnicima od 1912-te do
1918-te godine iz sela Semegnjeva, Branežaca i Šljivovice), i Popovoj
Vodi (izginulim ratnicima od 1912-te do 1918-te iz sela Drijetnja,
Ljubanja, Kačera, Mačkata i Krive Rijeke).
Spomen česma na Oku
Spomen-ploče
Spomen-ploče izginulim ratnicima za slobodu i ujedinjenje od 1912-te do
1918-te se nalaze i u crkvama u Ljubišu i Bijeloj Rijeci.
Spomenička obilježja sa spomen-pločama borcima Prvog i Drugog svjetskog rata urađena su u Kremnima i Mokroj Gori.
Spomenik na Kraljevim Vodama
Na Šumatnom brdu se nalazi spomen obelisk strijeljanim ranjenicima na
Palisadu decembra 1941-ve godine, a posvećen je i narodnom heroju Savu
Jovanoviću Sirogojnu i prvoborcu Aleksandru Jovanoviću Otrovu. Na
Palisadu se nalaze dva spomen-obilježja posvećena najvećoj pobjedi
zlatiborskih partizana nad bugarskim okupatorom 24-tog, 25-tog i 26-tog
avgusta 1944-te godine. Spomen obelisk je podignut na inicijativu
predsjednika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Josipa
Broza. Namjera je bila da se izgradi spomenik zlatiborskim partizanima
koji bi se vidio iz svih krajeva tadašnjih Partizanskih Voda. Na
spomeniku su upisani stihovi Vaska Pope: Ne dam ovo sunca u očima, ne
dam ovo hleba na dlanu!
Spomen-biste
U čajetinskom parku postavljene su četiri spomen-biste prvoboraca:
Dobrila Petrovića, Rađena Simovića, Milivoja Ječmenice i Aleksandra
Jovanovića Otrova.
Manastiri
Manastir Rujno
na sjevernim obroncima Zlatibora, bio je kulturni i prosvjetni centar u
XVI vijeku. Nalazio se u selu Vrutcima, i u njemu je radila jedna od
prvih srpskih štamparija. Od mnogih štampanih djela iz ove štamparije,
sačuvano je samo jedno Četvorojevanđelje, ali ni ono nije cjelovito.
Štampao ga je samouki monah Teodosije, i završio ga je 1537-me godine.
Slova su na njemu gruba i neujednačena i bila su napravljena od drveta.
Jevanđelje je štampano crnom bojom, osim inicijala i početka
Jevanđelja, gdje je upotrijebljena crvena. Posle 1537-me godine,
kaluđeri iz manastira Rujna prešli su u manastir Raču. Najvjerovatnije
je da su Turci u drugoj polovini XVI vijeka srušili manastir Rujno i
njegove blokove fino obrađenog crvenog mermera odvukli u Užice i
iskoristili za izgradnju islamske vjerske škole (medrese).
Manastir Uvac
U narodnoj pjesmi "Miloš u Latinima", pored ostalih nemanjićkih
zadužbina, pominje se i crkva Janja. Ni do danas nije tačno utvrđeno
mjesto gdje se nalazio ovaj manastir, mada se pominje više lokaliteta,
kao što su, na primjer, Breskva, Rebelj, Sinjac i Rutoše, ali tradicija
kaže da je to predio Stara Dobra u zlatiborskom selu Uvcu, pored
istoimene rijeke. Tu postoje ruševine koje ukazuju da se ovdje nalazio
jedan od značajnijih manastira nemanjićke države. Bio je veoma bogat i
posjedovao je vinograde i pašnjake. Ruševine ovog manastira su skoro
obnovljene i na njihovom mjestu je izgrađen manastir Uvac.
Manastir Dubrava
takođe tek nedavno obnovljen, bio je Janjin metoh i jedna od mnogih
crkava podignutih na Uvcu radi zaštite od bosanskih jeretika bogumila.
Prema jednom narodnom predanju, i u centru sela Gostilja nalazio se jedan srednjovijekovni manastir, zvan Bukalište.
